کتاب سلیم بن قیس هلالی
|
تصویر کتاب سلیم بن قیس هلالی | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سلیم بن قیس هلالی |
| تاریخ نگارش | صدر اسلام |
| موضوع | تاریخ صدر اسلام |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ جلد |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | اردو |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | هادی |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۵ |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | «اسرار آل محمد علیهم السلام»، «تاریخ سیاسی صدر اسلام» |
| مترجم | اسماعیل انصاری زنجانی، محمودرضا افتخارزاده |
| مشخصات نشر | الهادی |
| نسخه الکترونیکی | |
کتابُ سُلَیم بن قیس هِلالی کتابی تاریخی و به زبان عربی از سلیم بن قیس هلالی عامری کوفی است. گفته‌اند این اثر اولین کتاب شیعه است و در زمان امیرالمؤمنین علی(ع) نگاشته شده است. کتاب سلیم بن قیس هلالی حاوی روایاتی درباره فضایل اهل بیت، امام‌شناسی و اخباری درباره حوادث پس از رحلت رسول خدا(ص) است. درباره انتساب و عدم انتساب کتاب به سلیم بن قیس بین علمای شیعه مباحث بسیاری درگرفته است. این کتاب با عنوان «اسرار آل محمد(ص)» به فارسی ترجمه شده است.
مؤلف
سُلَیم بن قیس هلالی، بر اساس آنچه در مقدمه کتاب منسوب به وی آمده، دو سال قبل از هجرت به دنیا آمده، هنگام رحلت پیامبر(ص) دوازده ساله بوده، در شانزده سالگی وارد مدینه شد و در سال ۷۶ هجری در ۷۸ سالگی، در شهر نوبندگان فارس درگذشت و در همان جا به‌خاک سپرده شد.
در کتاب رجال برقی، از آثار مشهور رجالی شیعه در قرن سوم هجری، نام سلیم بن قیس هلالی، در میان اصحاب پنج امام اول شیعه ذکر شده است. بر این اساس سلیم بن قیس، یکی از ۹۰ تن از اصحاب امام علی(ع) است که نام آنها در رجال برقی ذکر شده است. برقی همچنین ۱۱ تن از اصحاب امام حسن(ع) را ذکر کرده است که یکی از آنها سلیم بوده است. نام سلیم همچنین در میان ۱۴ تن از یاران امام حسین(ع) آمده است. برقی همچنین در میان ۳۳ تن از اصحاب امام سجاد(ع)، از فردی به نام ابوصادق نام برده است که همان سلیم بن قیس هلالی است که کنیه‌اش ابوصادق بوده است.
جایگاه و اهمیت
کتاب سلیم بن قیس، قدیمی‌ترین کتاب نوشته‌شده در میان شیعیان است که همچنان بر جای مانده است. نعمانی و ابن‌ندیم، کتاب سلیم را نخستین اصل شیعه (به‌معنای کتاب‌های حدیثی که مستقیماً از معصومان روایت شده است) معرفی کرده‌اند. بنابر اشارات و مضامین اعتقادی و تاریخی موجود در کتاب، دوره زمانی تدوین آن، سال‌های پایانی حکومت هشام بن عبدالملک اموی (حکومت: ۱۰۵-۱۲۵) احتمال داده شده و مکان نوشته شدن آن، کوفه دانسته شده است.
با وجود اشکالات تاریخی و کلامی موجود در نسخه‌های کتاب سلیم بن قیس، برخی از روایات کتاب مذکور در دوره‌های مختلف تاریخی مورد استناد فقیهان شیعه در آثار فقهی‌شان قرار گرفته است؛ از جمله شیخ مفید، محقق حلی، علامه حلی، نراقی، نجفی، و شیخ انصاری.
خیرالدین زرکلی (۱۳۱۰-۱۳۹۶ق) در کتاب اعلام خود، کتاب سلیم را با عنوان کتاب السقیفة معرفی کرده است. از این کتاب با تعابیر «اسرار آل محمد(ص)»، «کتاب فِتَن»، «کتاب وفاة النبی(ص)» و «کتاب امامت» نیز یاد شده است. آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعه، یک بار با عنوان «أصل سلیم بن قیس هلالی» از این کتاب سخن گفته و دیگر بار، آن را «کتاب سلیم بن قیس هلالی» خوانده است.
محتوا
کتاب سلیم حاوی ۴۸ روایت عموماً مفصل است؛ با این حال روایات دیگری در کتاب‌های حدیثی از این کتاب نقل شده است که در نسخه‌های فعلی کتاب سلیم موجود نیست. محتوای کتاب سلیم، شرح وقایع پس از رحلت پیامبر(ص)، دوران خلافت امام علی(ع)، فضایل امام علی و اهل‌بیت(ع) و پیش‌بینی برخی حوادث قرن اول هجری است.
بیشتر احادیث کتاب، از امام علی(ع)، سلمان فارسی، مقداد بن اسود و ابوذر غفاری نقل شده است. با این حال روایاتی نیز از امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، عمار بن یاسر، عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر و محمد بن ابوبکر در کتاب نقل شده است.
بر اساس گزارش محمدتقی سبحانی، از پژوهشگران شیعه، مهمترین موضوعات مطرح‌شده در کتاب سلیم بن قیس عبارتند از:
- تأکید بر افضل بودن اهل بیت(ع)
- اثبات ولایت و وصایت امام علی(ع) بعد از پیامبر(ص)
- تصریح به تعداد امامان شیعه از سوی پیامبر و معرفی آنان
- تصریح به اینکه امام مهدی(عج) از نسل نهم امام حسین(ع) است.
- بیان جزئیات واقعه سقیفه و شیوه برخورد امام علی(ع) و یاران وی.
- واقعه هجوم و آتش زدن خانه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س).
- مرتد شدن همه اصحاب پس از درگذشت پیامبر(ص)، مگر چهار نفر: سلمان، ابوذر، مقداد و زبیر.
- توطئه قتل امام علی(ع) توسط خالد بن ولید به دستور ابوبکر.
- عدم ایمان دو خلیفه اول و باقی بودن آنان بر عقاید پیش از اسلام.
- جمع‌آوری قرآن توسط امام علی(ع) و موضع وی در برابر جمع‌آوری قرآن توسط عمر و عثمان.
- پیشگویی پیامبر(ص) و امام علی(ع) درباره حکومت ظالمانه اموی و نهضت عباسیان و ظلم به شیعیان.
نظرات مختلف: از جعلی بودن تا تأیید کامل
درباره کتاب سلیم بن قیس، نظرات متفاوت و گاه متضادی بیان شده است؛ گروهی مانند محمد بن ابراهیم نعمانی، آن را به‌کلی تأیید کرده و از ارزشمندترین کتاب‌های حدیثی شیعه خوانده‌اند، گروهی دیگر مانند شیخ مفید، گرچه اعتبار آن را به‌کلی نفی نکرده‌اند، اما از وجود تحریف در آن سخن گفته‌اند. علاوه بر این، گروهی دیگر از جمله ابن‌غضائری و شهید ثانی، کتاب سلیم را جعل شده توسط أبان بن ابی‌عیاش خوانده‌اند.
تأیید اعتبار کتاب
محمد بن ابراهیم نعمانی، مفسر و محدث شیعه قرن چهارم هجری، در کتاب الغیبه، کتاب سلیم را از ارزشمندترین کتاب‌های حدیثی در میان همه عالمان و راویان شیعه خوانده و آن را مورد اعتماد شیعیان دانسته است. ابن‌ندیم، کتاب‌شناس و فهرست‌نگار سده چهارم هجری نیز، کتاب سلیم را اولین کتاب نوشته شده در میان شیعیان خوانده است. میر حامد حسین، نویسنده کتاب عبقات الأنوار نیز کتاب سلیم را قدیمی‌تر و فضیلت‌مندتر از همه کتاب‌های شیعه دانسته است.
محمدباقر خوانساری، نویسنده کتاب روضات الجنات نیز کتاب سلیم را اولین کتاب تدوین و جمع‌آوری حدیث در میان مسلمانان خوانده و محدث قمی هم آن را اولین کتاب شیعیان و اثری مشهور میان محدثان دانسته است.
جعلی خواندن کتاب
ابن‌غضائری، از رجال‌شناسان شیعه در قرن پنجم هجری، در کتاب رجال خود، اثر منسوب به سلیم بن قیس را جعلی دانسته، انتساب آن به سلیم را زیر سؤال برده و گفته که این کتاب را أبان بن ابی‌عیاش جعل کرده و به سلیم نسبت داده است. ابن‌داوود حلی نیز در کتاب رجال خویش کتاب سلیم را جعلی دانسته است.
شهید ثانی، فقیه شیعه قرن دهم نیز در حاشیه بر کتاب خلاصة الاقوال علامه حلی، با اشاره به حدیثی در کتاب سلیم که بر اساس آن، محمد بن ابوبکر پدرش را در هنگام مرگ موعظه می‌کند، این روایت را یکی از شواهد جعلی بودن کتاب خوانده است؛ چرا که محمد بن ابوبکر همزمان با حجة الوداع در سال دهم هجری متولد شده و با توجه به آنکه ابوبکر در سال ۱۳ هجری درگذشته است، بنابراین شهید ثانی بر آن است که فرزند او محمد بن ابوبکر نمی‌تواند پدرش را موعظه کرده باشد. شهید ثانی در نهایت با تکیه بر ضعف سند، به دلیل حضور ابراهیم بن عمر صنعانی و أبان بن ابی‌عیاش در میان راویان، به رد کتاب پرداخته، و معتقد است که حداکثر چیزی که می‌توان پذیرفت آن است که مطالب نادرست کتاب باید جدا شود و بقیه مطالب نه رد شود و نه تأیید.
ابوالحسن شعرانی، قرآن‌پژوه و حدیث‌پژوه نیز در حاشیه کتاب شرح اصول کافی، کتاب سلیم را جعلی دانسته که در آن موارد نادرستی وجود دارد و نمی‌توان بدان اعتماد کرد، مگر مواردی که شواهد عقلی یا نقلی مؤید آن باشد.
نه کاملاً جعلی و نه کاملاً مورداعتماد
شیخ مفید، فقیه و متکلم شیعه قرن پنجم هجری، در کتاب تصحیح اعتقادات الامامیه، عمل به بیشتر روایات کتاب سلیم را به‌دلیل تغییراتی که در آن ایجاد شده، جایز نمی‌داند و متدینان را از عمل به آن بازداشته است. علامه حلی، فقیه و متکلم شیعه قرن هشتم هجری نیز در خلاصة الاقوال گرچه سلیم بن قیس را عادل خوانده، اما گفته است که باید از عمل به مطالب نادرست کتاب منسوب به وی اجتناب کرد.
محمدتقی شوشتری از رجال‌شناسان شیعه نیز در کتاب قاموس الرجال با رد ادعای ابن‌غضائری مبنی بر جعلی بودن اصل کتاب، بر آن شده است که اصل آن جعلی نیست، اما معاندان در آن دست برده و آن را آشفته ساخته‌اند.
نقدها و نظرات
پژوهشگران نقدهایی به مضامین و محتواهای کتاب سلیم وارد کرده‌اند؛ از جمله آنکه قاسم جوادی در مقاله‌ای با عنوان «کتاب سلیم بن قیس هلالی» هجده مورد را برشمرده است که برخی از این موارد عبارتند از:
- نقل حدیث پس از درگذشت: در کتاب، حدیثی از هنگام درگذشت ابراهیم نخعی نقل شده است، در حالی که سلیم در سال ۷۶ق درگذشته و تاریخ درگذشت ابراهیم نخعی، سال ۹۵ یا ۹۶ق است. محمدباقر انصاری زنجانی که کتاب سلیم با تصحیح و تحقیق وی انتشار یافته است، برای حل این مشکل، روایت مذکور را به ابان بن عیاش نسبت داده است. با این حال قاسم جوادی، نویسنده مقاله انتقادی «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، بر آن است که با چنین اشکالی باید گفت این کتاب متعلق به سلیم نیست و انتساب حدیث به فرد دیگری جز وی، موجب حل مشکل نمی‌شود.
- خطاب پیامبر به امام علی(ع) با کلمه «برادرم!»: بنابر حدیثی که در این کتاب ذکر شده است، پیامبر هیچ‌گاه امام علی(ع) را جز با عنوان «برادرم!» صدا نکرده است، در حالی که در کتاب سلیم، احادیث دیگری نقل شده است که پیامبر(ص)، امام علی(ع) را با عباراتی جز آن خطاب قرار داده است. قاسم جوادی در مقاله انتقادی «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، وجود این دو گونه روایات را به‌معنای ایجاد تغییراتی در کتاب اصلی دانسته است.
- تعارض با مسلمات تاریخی: برخی از روایات نقل شده در کتاب سلیم، با مسلمات تاریخی ناسازگار است؛ از جمله آنکه در روایتی گفته شده است که بعد از عثمان، معاویه و فرزندش به حکومت می‌رسند، در حالی که پس از عثمان، خلافت امام علی(ع) آغاز شده است. در موردی دیگر، تعداد خلفای بنی‌امیه در حدیثی ده نفر دانسته شده است، در حالی که تعداد خلفای مذکور چهارده نفر بوده است.
نسخه‌ها و چاپ‌ها
نسخه‌های مختلف کتاب سلیم بن قیس، از قرن چهارم هجری دستخوش اختلافاتی بوده و در دوره‌های مختلف تاریخی، تصرفاتی در آن صورت گرفته و مواردی بر آن افزوده شده است. نسخه تصحیح‌شده کتاب سلیم بن قیس، در سال ۱۴۱۵ق توسط محمدباقر انصاری زنجانی در سه جلد به چاپ رسید که حاصل تحقیق بر روی ۱۴ نسخه خطی کتاب بوده است. جلد اول این مجموعه، مقدمه‌ای مفصل درباره اعتبار کتاب است و جلد دوم و سوم، حاوی متن کتاب و فهرست‌نگاری است.
ترجمه‌ها
- ترجمه به زبان اردو توسط شیخ ملک محمد شریف بن شیرمحمدشاه رسولوی ملتانی در سال ۱۳۷۵ق.
- ترجمه فارسی در سال ۱۴۰۰ق برای اولین بار در نجف.
- ترجمه فارسی به همراه متن عربی در سال ۱۴۱۲ق توسط شیخ محمدباقر کمره‌ای.
- ترجمه فارسی با نام «اسرار آل محمد(ع)» توسط اسماعیل انصاری زنجانی.
- ترجمه فارسی با نام «تاریخ سیاسی صدر اسلام» توسط محمودرضا افتخارزاده.
تلخیص
از سوی دو نفر از علما احادیثی از کتاب سلیم انتخاب و به عنوان «منتخب کتاب سلیم» تنظیم شده است:
- شیخ عبدالحمید بن عبدالله کرهرودی.
- سید محمدعلی شاه‌عبدالعظیمی متوفای ۱۳۳۴ق.
پانویس
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد، ۱۴۱۶ق، ص۱۷ به بعد.
- ↑ برقی، رجال البرقی، ۱۴۳۳ق، ص۶۴.
- ↑ برقی، رجال البرقی، ۱۴۳۳ق، ص۳۹.
- ↑ برقی، رجال البرقی، ۱۴۳۳ق، ص۵۸.
- ↑ برقی، رجال البرقی، ۱۴۳۳ق، ص۶۱.
- ↑ برقی، رجال البرقی، ۱۴۳۳ق، ص۶۴.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵-۴۶۶.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۶.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۱۱۹.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد، ۱۴۱۶ق، ص۴۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۵۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۲۷۶.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ سبحانی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۲۱.
- ↑ نعمانی، الغیبه، ۱۴۳۲ق، ص۱۰۳-۱۰۴.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۷۱.
- ↑ کنتوری، عبقات الانوار، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۰۹.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۶۷.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۲۹۳.
- ↑ ابن‌غضائری، الرجال لابن الغضائری، ۱۴۲۲ق، ص۳۶.
- ↑ ابن‌داود، کتاب الرجال، ۱۳۹۲ق، ص۴۶۰.
- ↑ شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۹۲-۹۹۳.
- ↑ شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۹۹۲-۹۹۳.
- ↑ ملاصالح مازندرانی، شرح اصول کافی، تعلیقه ابوالحسن شعرانی، ج۲، ص۳۷۳ و ۱۶۳.
- ↑ شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ص۱۴۹.
- ↑ علامه حلی، خلاصة الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۱۶۳.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۲۳۹.
- ↑ جوادی، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۶۶-۱۷۹.
- ↑ جوادی، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۶۶.
- ↑ جوادی، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۶۷.
- ↑ جوادی، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۷۰.
- ↑ عمادی حائری، «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۶.
- ↑ ملکی معاف، «مؤلف کتاب اسرار آل محمد(ص) بر ترازوی نقد»، ص۱۵۰.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد، ۱۴۱۶ق، ص۱۵۴-۱۵۵.
- ↑ هلالی، اسرار آل محمد، ۱۴۱۶ق، ص۱۵۴.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعه، با مقدمه محمدحسن آل کاشف‌الغطاء، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- ابن‌غضائری، احمد بن حسین، الرجال لابن الغضائری، تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق/۱۳۸۰ش.
- ابن‌ندیم، الفهرست، تحقیق ابراهیم رمضان، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م.
- برقی، احمد بن عبدالله، رجال البرقی، تحقیق و تعلیق حیدر محمدعلی البغدادی، با اشراف جعفر سبحانی، قم، مؤسسة الإمام الصادق، ۱۴۳۳ق/۱۳۹۱ش.
- جوادی، قاسم، «کتاب سلیم بن قیس هلالی»، در فصلنامه علوم حدیث، بهار و تابستان ۱۳۸۴ش، شماره ۳۵ و ۳۶.
- حلی، حسن بن داوود، کتاب الرجال، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، نجف، مطبعة الحیدریة، ۱۳۹۲ق.
- حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال، مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ق.
- زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، رسائل الشهید الثانی، تحقیق رضا مختاری، ج۲، قم، بوستان کتاب قم، ۱۴۲۲ق/۱۳۸۰ش.
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۴ق.
- شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الإمامیه، تصحیح حسین درگاهی.
- طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- عمادی حائری، سید محمد، «سلیم بن قیس هلالی»، دانشنامه جهان اسلام، زیرنظر غلامعلی حدادعادل، ج۲۴، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- قمى، عباس، الكنى و الالقاب، تهران، مكتبة صدر، ۱۳۹۷ق.
- کنتوری، میر حامد حسین، عبقات الأنوار، تحقیق غلامرضا مولانا بروجردی، قم، غلامرضا مولانا بروجردی، ۱۴۰۴ق.
- ملکی معاف، اسلام، «مؤلف کتاب اسرار آل محمد(ص) بر ترازوی نقد»، در مجله مطالعات قرآن و حدیث، سال اول، شماره دوم، بهار و تابستان ۱۳۸۷ش.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبه، تحقیق فارس حسون کریم، بیروت، دارالجوادین، ۱۴۳۲ق/۲۰۱۱م.
- نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق.
- هلالی، سلیم بن قیس، اسرار آل محمد، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی، قم الهادی، ۱۴۱۶ق.
- هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم، قم، هادی، ۱۴۰۵ق.
پیوند به بیرون